Trong quá trình kiểm sát việc giải quyết vụ án dân sự theo thủ tục phúc thẩm, Viện kiểm sát nhân dân tỉnh LA phát hiện Tòa án nhân dân huyện Đ đã có nhiều sai sót trong quá trình thu thập, đánh giá chứng cứ và xác minh thực tế khi giải quyết vụ án giữa bà Nguyễn Đang T với bà Lê Thị Diệu H, bà Đỗ Thị Thúy S và Ngân hàng TMCP Thịnh Vượng và Phát triển (PGBank). Vụ án này liên quan đến yêu cầu tuyên bố vô hiệu hợp đồng chuyển nhượng quyền sử dụng đất, hợp đồng thế chấp quyền sử dụng đất, yêu cầu đòi lại Giấy chứng nhận quyền sử dụng đất và tranh chấp hợp đồng tín dụng. Do những vi phạm trong quá trình tố tụng tại cấp sơ thẩm, cùng với những tiết mới phát sinh tại phiên tòa phúc thẩm, Tòa án cấp phúc thẩm tuyên hủy toàn bộ bản án sơ thẩm để xét xử lại.

Nội dung vụ án như sau:

Bà Nguyễn Đang T (bà T) là chủ sử dụng thửa đất số 96, tờ bản đồ số 53, diện tích 292m². Bà Tâm có vay của bà Đỗ Thị Thúy S (bà S) số tiền 100.000.000 đồng vào tháng 10/2021. Để đảm bảo khoản vay, bà T thế chấp Giấy chứng nhận quyền sử dụng đất cho bà S và có đến Văn phòng công chứng THT để ký giấy tờ. Theo trình bày của bà T, bà không biết rằng tại Văn phòng công chứng Trần Hữu Thành vào ngày 14/10/2021, bà đã ký một hợp đồng chuyển nhượng quyền sử dụng đất cho bà Lê Thị Diệu H (bà H) là cháu ruột của bà S. Sau đó, bà H đứng tên trên giấy chứng nhận quyền sử dụng đất mới, chuyển mục đích sử dụng đất từ đất nông nghiệp sang đất ở và dùng chính thửa đất 96 này để thế chấp vay 780 triệu đồng tại Ngân hàng PGBank.

Bà T khởi kiện yêu cầu Tòa án tuyên vô hiệu hợp đồng chuyển nhượng và hợp đồng thế chấp, đồng thời đòi lại Giấy chứng nhận quyền sử dụng đất. Về phía ngân hàng, ngân hàng PGBank có yêu cầu độc lập, đề nghị Tòa án buộc bà H trả toàn bộ nợ gốc và lãi phát sinh theo hợp đồng tín dụng, đồng thời yêu cầu được xử lý tài sản thế chấp là quyền sử dụng đất thuộc thửa 96 để thu hồi nợ vay.

Tòa án nhân dân huyện Đ đã xét xử sơ thẩm và tuyên chấp nhận yêu cầu khởi kiện của bà T, tuyên vô hiệu hợp đồng chuyển nhượng và hợp đồng thế chấp; tuyên chấp nhận một phần yêu cầu độc lập của ngân hàng về khoản tiền vay, không chấp nhận việc xử lý tài sản thế chấp.

Tại phiên tòa phúc thẩm ngày 24/4/2025, Tòa án nhân dân tỉnh LA tuyên hủy toàn bộ bản án sơ thẩm để giải quyết lại do nhận thấy còn nhiều vấn đề chưa được cấp sơ thẩm làm rõ, phát sinh thêm tình tiết và chứng cứ mới, đồng thời giữa các bên còn nhiều lời khai mâu thuẫn chưa được đối chất làm sáng tỏ.

Thông qua hồ sơ vụ án do cấp sơ thẩm lập và quá trình kiểm sát giải quyết vụ án tại cấp phúc thẩm, Viện kiểm sát nhân dân tỉnh LA nhận thấy việc thu thập chứng cứ của cấp sơ thẩm chưa đầy đủ, cụ thể:

Thứ nhất, khi bà Hiền thế chấp quyền sử dụng đất cho ngân hàng, trên thực tế thửa đất có nhà và công trình phụ, do vợ chồng bà T trực tiếp quản lý, sử dụng. Tuy nhiên, ngân hàng không xác minh hiện trạng thực tế, không ghi nhận sự có mặt hoặc ý kiến của người đang sử dụng đất. Việc này làm ảnh hưởng đến tính hợp pháp, tính ngay tình của giao dịch thế chấp và cho thấy hợp đồng thế chấp không đủ điều kiện thực hiện, bởi đối tượng tài sản thế chấp đang có tranh chấp thực tế và không thuộc sự quản lý của người đi vay.

Thứ hai, tài liệu trong hồ sơ cho thấy giao dịch giữa bà T và bà H có dấu hiệu là giao dịch giả tạo nhằm che giấu hợp đồng vay mượn. Cụ thể, “Giấy mượn tiền có thế chấp tài sản” ngày 12/10/2021 có nội dung bà S hỗ trợ chuyển mục đích sử dụng đất cho bà T. Tuy nhiên, sau đó thửa đất lại đứng tên bà H và được dùng để thế chấp vay tiền của ngân hàng. Tại phiên tòa, bà S khai nhận chính bà là người sử dụng khoản tiền vay từ ngân hàng, do bản thân bị nợ xấu nên nhờ bà H đứng tên giúp, bà S cũng là người trả tiền lãi cho ngân hàng hàng tháng. Việc chuyển mục đích sử dụng đất do bà S thực hiện và bà cũng là người nộp thuế chuyển mục đích sử dụng đất. Những tình tiết này cho thấy bà H chỉ là người đứng tên giùm và giao dịch thực chất là giữa bà T và bà S.

Thứ ba, cấp sơ thẩm chưa xác minh rõ việc thẩm định tài sản thế chấp của ngân hàng có sự chứng kiến của ai, có ý kiến của người đang quản lý, sinh sống tại nơi có tài sản hay không. Bà T khai khi cán bộ ngân hàng đến thẩm định thì nghĩ rằng chỉ để làm thủ tục chuyển mục đích sử dụng đất, trong khi ngân hàng lại xác định bà H là người dẫn cán bộ đến. Các lời khai này không thống nhất, trong khi cấp sơ thẩm không tổ chức đối chất để làm rõ.

Ngoài ra, tại phiên phúc thẩm, đại diện ngân hàng cung cấp hợp đồng đặt cọc đề ngày 10/10/2021 giữa bà T và bà H nhưng tài liệu này chưa được cấp sơ thẩm thu thập, đánh giá. Bà H cũng vắng mặt trong quá trình giải quyết vụ án và tại phiên tòa phúc thẩm, không có lời khai thể hiện ý kiến của bà đối với các giao dịch liên quan. Việc đánh giá chứng cứ chưa đầy đủ, khách quan, không làm rõ bản chất các giao dịch đã khiến cấp sơ thẩm tuyên bản án chưa phù hợp thực tế khách quan và quy định pháp luật. Tòa án cấp phúc thẩm tuyên hủy toàn bộ bản án sơ thẩm là cần thiết để đảm bảo giải quyết đúng, toàn diện các quan hệ pháp lý phát sinh trong vụ án.

Từ vụ án trên, cần rút ra một số kinh nghiệm cho công tác kiểm sát việc giải quyết án dân sự, đặc biệt đối với các vụ án có liên quan đến giao dịch tài sản là quyền sử dụng đất, tín dụng ngân hàng: Khi có tài sản bảo đảm là quyền sử dụng đất, cần kiểm tra, đánh giá kỹ tình trạng thực tế, xác minh người đang sử dụng, quản lý tài sản, làm rõ sự đồng ý hay không của người sử dụng trước khi nhận thế chấp. Trong trường hợp có dấu hiệu giao dịch giả tạo, cần yêu cầu làm rõ mục đích thực sự của các bên, đối chiếu các lời khai và tài liệu chứng cứ để đánh giá đúng bản chất. Việc thu thập, xác minh chứng cứ phải toàn diện, kịp thời, đảm bảo tất cả các tình tiết mới phát sinh trong quá trình tố tụng đều được làm rõ. Viện kiểm sát cần chủ động phát hiện mâu thuẫn, yêu cầu đối chất, thu thập bổ sung tài liệu, chứng cứ, nhằm đảm bảo vụ án được giải quyết đúng pháp luật, bảo vệ quyền lợi hợp pháp của các bên đương sự.

Qua vụ án này, có thể thấy rõ tầm quan trọng của việc thẩm tra, xác minh đầy đủ các yếu tố thực tế và pháp lý trong quá trình giải quyết tranh chấp dân sự, đặc biệt là những vụ án liên quan đến quyền sử dụng đất và các giao dịch dân sự có yếu tố tín dụng ngân hàng. Bài viết mong muốn góp phần chia sẻ một số kinh nghiệm thực tiễn, trao đổi chuyên môn giữa những người làm công tác pháp luật để góp phần nâng cao chất lượng công tác chuyên môn, nghiệp vụ trong thực tiễn xét xử./.

Phương Trúc